سوره بقره [2]

(آيه 244)- از اينجا آيات جهاد شروع مى‏شود، نخست مى‏فرمايد: «در راه خدا پيكار كنيد، و بدانيد خداوند شنوا و داناست» سخنان شما را مى‏شنود و از انگيزه‏هاى درونى شما و نيّانتان در امر جهاد آگاه است (وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ).

(آيه 245)

شأن نزول:
چنين نقل شده كه روزى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود: هر كس صدقه‏اى بدهد دو برابر آن در بهشت خواهد داشت، ابو الدحداح انصارى عرض كرد اى رسول خدا من دو باغ دارم اگر يكى از آنها را به عنوان صدقه بدهم دو برابر آن در بهشت خواهم داشت، فرمود: آرى! سپس او باغى را كه بهتر بود به عنوان صدقه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله داد، آيه نازل شد، و صدقه او را دو هزار هزار برابر براى او كرد و اين است معنى «أَضْعافاً كَثِيرَةً».

تفسير:
در اين آيه مى‏فرمايد: «كيست كه به خدا وام نيكويى دهد (و از اموالى كه او بخشيده است در طريق جهاد و در طريق حمايت مستمندان، انفاق كند) تا خداوند آن را براى او، چندين برابر كند» (مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً كَثِيرَةً).
بنابراين وام دادن به خداوند به معنى انفاقهايى است كه در راه جهاد مى‏شود.

و در پايان آيه مى‏فرمايد: «خداوند (روزى بندگان را) محدود و گسترده مى‏كند و همه شما به سوى او باز مى‏گرديد» (وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ).
اشاره به اين كه تصور نكنيد انفاق و بخشش، اموال شما را كم مى‏كند زيرا گسترش و محدوديت روزى شما به دست خداست.

چرا تعبير به قرض؟ در چندين آيه از قرآن مجيد در مورد انفاق در راه خدا تعبير به قرض و وام دادن به پروردگار آمده است، و اين نهايت لطف خداوند نسبت به بندگان را از يكسو و كمال اهميت مسأله انفاق را از سوى ديگر مى‏رساند، در نهج البلاغه على عليه السّلام مى‏فرمايد: «خداوند از شما درخواست قرض كرده در حالى كه گنجهاى آسمان و زمين از آن اوست و بى‏نياز و ستوده (آرى، اينها نه از جهت نياز اوست) بلكه مى‏خواهد شما را بيازمايد كه كداميك نيكوكارتريد».

(آيه 246)- يك ماجراى عبرت انگيز! قوم يهود كه در زير سلطه فرعونيان ضعيف و ناتوان شده بودند بر اثر رهبريهاى خردمندانه موسى (ع) از آن وضع اسف انگيز نجات يافته و به قدرت و عظمت رسيدند خداوند به بركت اين پيامبر نعمتهاى فراوانى به آنها بخشيده كه از جمله صندوق عهد «1» بود.

ولى همين پيروزيها و نعمتها كم كم باعث غرور آنها شد و تن به قانون شكنى دادند. سر انجام به دست فلسطينيان شكست خورده و قدرت و نفوذ خويش را همراه صندوق عهد از دست دادند اين وضع سالها ادامه داشت تا آن كه خداوند پيامبرى به نام «اشموئيل» را براى نجات و ارشاد آنها برانگيخت آنها گرد او اجتماع كردند و از او خواستند رهبر و اميرى براى آنها انتخاب كند تا همگى تحت فرمان او با دشمن نبرد كنند تا عزت از دست رفته را باز يابند.

«اشموئيل» به درگاه خداوند روى آورده و خواسته قوم را به پيشگاه وى عرضه داشت به او وحى شد كه «طالوت» را به پادشاهى ايشان برگزيدم. در اين آيه، روى سخن را به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله كرده مى‏فرمايد: «آيا نديدى جمعى از اشراف‏بنى اسرائيل را بعد از موسى (ع) كه به پيامبر خود گفتند زمامدارى براى ما انتخاب كن تا (تحت فرماندهى او) در راه خدا پيكار كنيم» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى‏ إِذْ قالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِكاً نُقاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ).

قابل توجه اين كه آنها نام اين مبارزه را «فِي سَبِيلِ اللَّهِ» (در راه خدا) گذاردند از اين تعبير روشن مى‏شود كه آنچه به آزادى و نجات انسانها از اسارت و رفع ظلم كمك كند فى سبيل اللّه محسوب مى‏شود. به هر حال پيامبرشان كه از وضع آنان نگران بود، و آنها را ثابت قدم در عهد و پيمان نمى‏ديد به آنها «گفت: اگر دستور پيكار به شما داده شود شايد (سرپيچى كنيد و) در راه خدا پيكار نكنيد» (قالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا).

آنها در پاسخ گفتند: «چگونه ممكن است در راه خدا پيكار نكنيم در حالى كه از خانه و فرزندانمان رانده شديم»! و شهرهاى ما به وسيله دشمن اشغال و فرزندانمان اسير شده‏اند (قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِيارِنا وَ أَبْنائِنا).
اما هيچ يك از اينها نتوانست جلو پيمان شكنى آنها را بگيرد، و لذا در ادامه آيه مى‏خوانيم: «هنگامى كه دستور پيكار به آنها داده شد جز عده كمى همگى سر پيچى كردند و خداوند ستمكاران را مى‏داند» و مى‏شناسد و به آنها كيفر مى‏دهد (فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ).

بعضى عده وفاداران را 313 نفر نوشته‏اند، همانند سربازان وفادار اسلام در جنگ بدر.

(آيه 247)- در هر صورت پيامبرشان، طبق وظيفه‏اى كه داشت به درخواست آنها پاسخ گفت، و طالوت را به فرمان خدا براى زمامدارى آنان برگزيد «و به آنها گفت: خداوند طالوت را براى زمامدارى شما برانگيخته است» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً).

از تعبير ملكا چنين برمى‏آيد كه طالوت، تنها فرمانده لشگر نبود بلكه زمامدار كشور هم بود. از اينجا مخالفت شروع شد، گروهى گفتند: «چگونه او بر ما حكومت‏ داشته باشد با اين كه ما از او شايسته‏تريم، و او ثروت زيادى ندارد» (قالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ).

در واقع آنها به انتخاب خداوند اعتراض كردند- طالوت جوانى از يك قبيله گمنام بنى اسرائيل و از نظر مالى يك كشاورز ساده بود- ولى قرآن پاسخ دندانشكنى را كه آن پيامبر به گمراهان بنى اسرائيل داد چنين بازگو مى‏كند «گفت:
خداوند او را بر شما برگزيده و علم و (قدرت) جسم او را وسعت بخشيده» (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ).

نخست: اين كه اين گزينش خداوند حكيم است و دوم اين كه شما سخت در اشتباهيد و شرايط اساسى رهبرى را فراموش كرده‏ايد، نسب عالى و ثروت، هيچ امتيازى براى رهبرى نيست.

سپس مى‏افزايد: «خداوند ملك خود را به هر كس بخواهد مى‏بخشد و خداوند (احسانش) وسيع و گسترده و دانا (به لياقت و شايستگى افراد) است» (وَ اللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ).
اين جمله ممكن است اشاره به شرط سومى براى رهبرى باشد و آن فراهم شدن امكانات و وسايل مختلف از سوى خداست.

(آيه 248)- اين آيه نشان مى‏دهد كه گويا بنى اسرائيل هنوز به مأموريت طالوت از سوى خداوند حتى با تصريح پيامبرشان اشموئيل، اطمينان پيدا نكرده بودند و از او خواهان نشانه و دليل شدند، «پيامبر آنها به آنها گفت: نشانه حكومت او اين است كه صندوق عهد به سوى شما خواهد آمد كه در آن آرامشى از سوى پروردگارتان براى شما است، همان صندوقى كه يادگارهاى خاندان موسى و هارون در آن است، در حالى كه فرشتگان آن را حمل مى‏كنند، در اين موضوع، نشانه روشنى براى شما است، اگر ايمان داشته باشيد» (وَ قالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسى‏ وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ).

(آيه 249)- سر انجام به رهبرى و فرماندهى طالوت تن در دادند و او لشگرهاى فراوانى را بسيج كرد و به راه افتاد، و در اينجا بود كه بنى اسرائيل در برابر آزمون عجيبى قرار گرفتند بهتر است اين سخن را از زبان قرآن بشنويم، مى‏فرمايد:
«هنگامى كه طالوت (به فرماندهى لشگر بنى اسرائيل منصوب شد سپاهيان را با خود بيرون برد، به آنها گفت: خداوند شما را با يك نهر آب امتحان مى‏كند، آنها كه از آن بنوشند از من نيستند و آنها كه جز يك پيمانه با دست خود، بيشتر از آن نچشند از منند» (فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَ مَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ).

در اينجا لشگريان طالوت در برابر آزمون بزرگى قرار گرفتند، و آن مسأله مقاومت شديد در برابر تشنگى، و چنين آزمونى براى اين لشگر- مخصوصا با سابقه بدى كه بنى اسرائيل در بعضى جنگها داشتند- ضرورت داشت.
ولى اكثريت آنها از بوته اين امتحان سالم بيرون نيامدند، چنانكه قرآن مى‏گويد: «آنها همگى- جز عده كمى از آنها، از آن آب نوشيدند» (فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ).

سپس مى‏افزايد: «هنگامى كه او (طالوت) و افرادى كه به وى ايمان آورده بودند (و از بوته آزمايش سالم به در آمدند) از آن نهر گذشتند، گفتند: امروز ما (با اين جمعيت اندك) توانايى مقابله با جالوت و سپاهيان او را نداريم» (فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ).

و در ادامه مى‏فرمايد: «آنها كه مى‏دانستند خدا را ملاقات خواهند كرد (و به رستاخيز و وعده‏هاى الهى ايمان داشتند) گفتند: چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند و خداوند با صابران (و استقامت كنندگان) همراه است» (قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ).

(آيه 250)- در اين آيه مسأله رويارويى دو لشگر مطرح مى‏شود، مى‏فرمايد: «هنگامى كه آنها (لشگر طالوت و بنى اسرائيل) در برابر جالوت و سپاهيان او قرار گرفتند گفتند: پروردگارا! صبر و استقامت را بر ما فرو ريز گامهاى‏ ما را استوار بدار، و ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان» (وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ).
در حقيقت طالوت و سپاه او سه چيز طلب كردند.

نخست صبر و استقامت، دومين تقاضاى آنها از خدا اين بود كه گامهاى ما را استوار بدار تا از جا كنده نشود و فرار نكنيم در واقع دعاى اول جنبه باطنى و درونى داشت و اين دعا جنبه ظاهرى و برونى دارد و مسلما ثبات قدم از نتايج روح استقامت و صبر است، سومين تقاضاى آنها اين بود كه «ما را بر اين قوم كافر يارى فرما و پيروز كن» كه نتيجه نهايى صبر و استقامت و ثبات قدم است.

(آيه 251)- به يقين خداوند چنين بندگانى را تنها نخواهد گذاشت هر چند عدد آنها كم و عدد دشمن زياد باشد، لذا در اين آيه مى‏فرمايد: «آنها به فرمان خدا سپاه دشمن را شكست دادند و به هزيمت واداشتند» (فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ).
«و داود (جوان كم سن و سال و نيرومند شجاعى كه در لشگر طالوت بود) جالوت را كشت» (وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ).

اين جوان با فلاخنى كه در دست داشت، يكى دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب كرد كه درست بر پيشانى و سر جالوت كوبيده شد و در آن فرو نشست و فريادى كشيد و فرو افتاد، و ترس و وحشت تمام سپاه او را فرا گرفت و به سرعت فرار كردند، گويا خداوند مى‏خواست قدرت خويش را در اينجا نشان دهد كه چگونه پادشاهى با آن عظمت و لشگرى انبوه به وسيله نوجوان تازه به ميدان آمده‏اى آن هم با يك سلاح ظاهرا بى‏ارزش، از پاى در مى‏آيد! سپس مى‏افزايد: «خداوند حكومت و دانش را به او بخشيد و از آنچه مى‏خواست به او تعليم داد» (وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا يَشاءُ).

گر چه در اين آيه تصريح نشده كه اين داود همان داود، پيامبر بزرگ بنى اسرائيل، پدر سليمان است ولى جمله فوق نشان مى‏دهد كه او به مقام نبوت رسيد.

و در پايان آيه به يك قانون كلى اشاره فرموده مى‏گويد: «و اگر خداوند بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نكند سراسر روى زمين فاسد مى‏شود، ولى‏ خداوند نسبت به تمام جهانيان، لطف و احسان دارد» (وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ).
اين آيات، بشارت است براى مؤمنان كه در مواقعى كه در فشار شديد از سوى طاغوتها و جباران قرار مى‏گيرند در انتظار نصرت و پيروزى الهى باشند.

(آيه 252)- اين آيه اشاره به داستانهاى متعددى است كه در آيات گذشته در باره بنى اسرائيل بيان شده است كه هر كدام نشانه‏اى از قدرت و عظمت پروردگار است و پاك از هر گونه خرافه و افسانه و اساطير بر پيامبر نازل گرديده و در آن مى‏فرمايد: «اينها آيات خداست كه به حق بر تو مى‏خوانيم و تو از رسولان هستى» (تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ).

آغاز جزء سوم قرآن مجيد
ادامه سوره بقره‏

(آيه 253)- نقش پيامبران در زندگى انسانها! اين آيه اشاره‏اى به درجات انبياء و مراتب آنها و گوشه‏اى از رسالت آنها در جامعه انسانى مى‏كند، نخست مى‏فرمايد: «آن رسولان را بعضى بر بعضى برترى داديم» (تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ).

تعبير به فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ به روشنى مى‏رساند كه همه پيامبران الهى با اين كه از نظر نبوت و رسالت، همانند بودند از جهت مقام يكسان نبودند.

سپس به ويژگى بعضى از آنان پرداخته مى‏فرمايد: «بعضى از آنان را خدا با او سخن گفت» (مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ).
و منظور از آن موسى (ع) است كه به «كليم اللّه» معروف شده است.

سپس مى‏افزايد: «و درجات بعضى را بالا برد» (وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ). كه نمونه كامل آن پيامبر گرامى اسلام است كه آيينش كاملترين و آخرين آيينها بود، و يا منظور از آن بعضى از پيامبران پيشين مانند ابراهيم و امثال اوست.
سپس به سراغ امتياز حضرت مسيح (ع) رفته مى‏فرمايد: «ما به عيسى بن مريم نشانه‏هاى روشن داديم، و او را با روح القدس تأييد كرديم» (وَ آتَيْنا عِيسَى ابْن‏ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ)
.
نشانه‏هاى روشن، اشاره به معجزاتى مانند شفاى بيماران غير قابل علاج و احياى مردگان، و معارف عالى دينى است. و منظور از روح القدس پيك وحى خداوند يعنى جبرئيل، يا نيروى مرموز معنوى خاصى است كه در اولياء اللّه با تفاوتهايى وجود دارد.

در ادامه آيه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبياء كرده مى‏فرمايد:
«اگر خدا مى‏خواست كسانى كه بعد از آنان بودند، پس از آن كه آن همه نشانه‏هاى روشن براى آنان آمد، به جنگ و ستيز با يكديگر نمى‏پرداختند» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ).

يعنى اگر خدا مى‏خواست، قدرت داشت كه آنها را به اجبار از جنگ و ستيز باز دارد، ولى سنت الهى بر اين بوده و هست كه مردم را در انتخاب راه آزاد گذارد.

ولى آنها از آزادى خود سوء استفاده كردند «و راه اختلاف پيمودند» (وَ لكِنِ اخْتَلَفُوا). در حقيقت اختلافات ميان پيروان راستين و حقيقى مذاهب نبوده بلكه «ميان» پيروان و «مخالفان» مذهب صورت گرفته است. «پس بعضى از آنها ايمان آوردند و بعضى كافر شدند» (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ).

بار ديگر تأكيد مى‏كند كه اين كار براى خدا آسان بود كه به حكم اجبار جلو اختلافات آنها را بگيرد، زيرا «اگر خدا مى‏خواست هرگز آنها با يكديگر جنگ نمى‏كردند ولى خداوند آن را كه اراده كرده (و بر طبق حكمت و هماهنگ با هدف آفرينش انسان است و آن آزادى اراده و مختار بودن است) به جا مى‏آورد» (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يُرِيدُ).

بدون شك گروهى از اين آزادى نتيجه منفى مى‏گيرند ولى در مجموع وجود آزادى از مهمترين اركان تكامل انسان است، زيرا تكامل اجبارى تكامل محسوب نمى‏شود.

(آيه 254)- انفاق يكى از مهمترين اسباب نجات در قيامت! در اين آيه روى سخن را به مسلمانان كرده و به يكى از وظايفى كه سبب‏ وحدت جامعه و تقويت حكومت و بنيه دفاعى و جهاد مى‏شود اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از آنچه به شما روزى داده‏ايم انفاق كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ).
از تهديدى كه در ذيل آيه آمده استفاده مى‏شود منظور، انفاق واجب يعنى زكات است.

سپس مى‏افزايد: امروز كه توانايى داريد انفاق كنيد «پيش از آن كه روزى فرا رسد كه نه خريد و فروش در آن است و نه رابطه دوستى و نه شفاعت» (مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ).
و در پايان آيه مى‏فرمايد: «كافران همان ظالمانند» (وَ الْكافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ).
اشاره به اين كه آنها كه انفاق و زكات را ترك مى‏كنند هم به خويشتن ستم روا مى‏دارند و هم به ديگران.
«كفر» در اينجا به معنى سر پيچى و گناه و تخلف از دستور خداست.

(آيه 255)- «آية الكرسى» يكى از مهمترين آيات قرآن!

در اهميت و فضيلت اين آيه همين بس كه از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است كه از ابىّ بن كعب سؤال كرد و فرمود: كدام آيه برترين آيه كتاب اللّه است؟ عرض كرد: اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دست بر سينه او زد و فرمود: دانش بر تو گوارا باد، سوگند به كسى كه جان محمد صلّى اللّه عليه و آله در دست اوست اين آيه داراى دو زبان و دو لب است كه در پايه عرش الهى تسبيح و تقديس خدا مى‏گويند.

در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام آمده است: «هر كس آية الكرسى را يكبار بخواند، خداوند هزار امر ناخوشايند از امور ناخوشايند دنيا، و هزار امر ناخوشايند از آخرت را از او برطرف مى‏كند كه آسانترين ناخوشايند دنيا، فقر، و آسانترين ناخوشايند آخرت، عذاب قبر است».

تفسير:
ابتدا از ذات اقدس الهى و مسأله توحيد و اسماء حسنى و صفات او شروع مى‏كند مى‏فرمايد: «خداوند هيچ معبودى جز او نيست» (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ).
«اللَّهُ» نام مخصوص خداوند و به معنى ذاتى است كه جامع همه صفات كمال‏ و جلال و جمال است.

سپس مى‏افزايد: «خداوندى كه زنده و قائم به ذات خويش است و موجودات ديگر عالم، قائم به او هستند» (الْحَيُّ الْقَيُّومُ).
بديهى است كه حيات در خداوند حيات حقيقى است چرا كه حياتش عين ذات و مجموعه علم و قدرت اوست نه همچون موجودات زنده در عالم خلقت كه حيات آنها عارضى است. لذا پس از مدتى مى‏ميرند! اما در خداوند چنين نيست چنانكه در آيه 58 سوره فرقان مى‏خوانيم: «توكل بر ذات زنده‏اى كن كه هرگز نمى‏ميرد».
سپس در ادامه آيه مى‏افزايد: «هيچ گاه خواب سبك و سنگين او را فرا نمى‏گيرد» و لحظه‏اى از تدبير جهان غافل نمى‏شود (لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ).

«سِنَةٌ» خوابى است كه به چشم عارض مى‏شود، اما وقتى عميقتر شد و به قلب عارض شد «نَوْمٌ» گفته مى‏شود. اين جمله اشاره به اين حقيقت است كه فيض و لطف تدبير خداوند دائمى است، و لحظه‏اى قطع نمى‏گردد.
سپس به مالكيت مطّلقه خداوند اشاره كرده مى‏فرمايد: «براى اوست آنچه در آسمانها و زمين است» (لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ).

و اين پنجمين وصف از اوصاف الهى است كه در اين آيه آمده، زيرا قبل از آن اشاره به توحيد و حىّ و قيوم بودن، و عدم غلبه خواب بر ذات پاك او شده است.

ناگفته پيداست توجه به اين صفت كه همه چيز مال خداست اثر تربيتى مهمى در انسانها دارد زيرا هنگامى كه بدانند آنچه دارند از خودشان نيست و چند روزى به عنوان عاريت يا امانت به دست آنها سپرده شده اين عقيده بطور مسلم انسان را از تجاوز به حقوق ديگران و استثمار و استعمار و احتكار و حرص و بخل و طمع باز مى‏دارد.

در ششمين توصيف مى‏فرمايد: «كيست كه در نزد او جز به فرمانش شفاعت كند» (مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ).
در واقع با يك استفهام انكارى مى‏گويد هيچ كس بدون فرمان خدا نمى‏تواند در پيشگاه او شفاعت كند.
در باره «شفاعت» در ذيل آيه 48 سوره بقره بحث كرديم.
در هفتمين توصيف مى‏فرمايد: «آنچه را پيش روى آنها (بندگان) و پشت سر آنهاست مى‏داند و از گذشته و آينده آنان آگاه است» (يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ).

و به اين ترتيب پهنه زمان و مكان، همه در پيشگاه علم او روشن است پس هر كار- حتى شفاعت- بايد به اذن او باشد.
در هشتمين توصيف، مى‏فرمايد: «آنها جز به مقدارى كه او بخواهد احاطه به علم او ندارند» و تنها بخش كوچكى از علوم را كه مصلحت دانسته در اختيار ديگران گذارده است. (وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِما شاءَ).
و به اين ترتيب علم و دانش محدود ديگران، پرتوى از علم بى‏پايان اوست.

از جمله فوق دو نكته ديگر نيز استفاده مى‏شود: نخست اين كه هيچ كس از خود علمى ندارد و تمام علوم و دانشهاى بشرى از ناحيه خداست.

ديگر اين كه خداوند ممكن است بعضى از علوم پنهان و اسرار غيب را در اختيار كسانى كه مى‏خواهد قرار دهد.
در نهمين و دهمين توصيف مى‏فرمايد: «كرسى (حكومت) او آسمانها و زمين را دربرگرفته و حفظ و نگاهدارى آسمان و زمين براى او گران نيست» (وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما).

به اين ترتيب حكومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمين را فرا گرفته و كرسى علم و دانش او به همه اين عوالم احاطه دارد و چيزى از قلمرو حكومت و نفوذ علم او بيرون نيست.

حتى از پاره‏اى از روايات استفاده مى‏شود كه كرسى به مراتب از آسمانها و زمين وسيعتر است چنانكه از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: «آسمانها و زمين در برابر كرسى همچون حلقه انگشترى است در وسط يك بيابان و كرسى در برابر عرش همچون حلقه‏اى است در وسط يك بيابان».
البته هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از اين معنى پرده بردارد.
و در يازدهمين و دوازدهمين، توصيف مى‏گويد: «و اوست بلند مقام و با عظمت» (وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ).

و خداوندى كه عظيم و بزرگ است و بى‏نهايت هيچ كارى براى او مشكل نيست و هيچ گاه از اداره و تدبير جهان هستى خسته و ناتوان و غافل و بى‏خبر نمى‏گردد و علم او به همه چيز احاطه دارد.
قابل توجه اين كه آية الكرسى بر خلاف آنچه مشهور و معروف است همين يك آيه بيشتر نيست.

(آيه 256)

شأن نزول:
مردى از اهل مدينه به نام «ابو حصين» دو پسر داشت برخى از بازرگانانى كه به مدينه كالا وارد مى‏كردند هنگام برخورد با اين دو پسر آنان را به عقيده و آيين مسيح دعوت كردند، آنها هم سخت تحت تأثير قرار گرفتند.
«ابو حصين» از اين جريان سخت ناراحت شد و به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اطلاع داد و از حضرت خواست كه آنان را به مذهب خود برگرداند و سؤال كرد آيا مى‏تواند آنان را با اجبار به مذهب خويش باز گرداند؟ آيه نازل شد و اين حقيقت را بيان داشت كه:
«در گرايش به مذهب اجبار و اكراهى نيست».

تفسير:
آية الكرسى در واقع مجموعه‏اى از توحيد و صفات جمال و جلال خدا بود كه اساس دين را تشكيل مى‏دهد، و چون در تمام مراحل با دليل عقل قابل استدلال است و نيازى به اجبار و اكراه نيست در اين آيه مى‏فرمايد: «در قبول دين هيچ اكراهى نيست (زيرا) راه درست از بيراهه آشكار شده است» (لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ).
اين آيه پاسخ دندانشكنى است به آنها كه تصور مى‏كنند اسلام در بعضى از موارد جنبه تحميلى و اجبارى داشته و با زور و شمشير و قدرت نظامى پيش رفته است.

سپس به عنوان يك نتيجه گيرى از جمله گذشته مى‏افزايد: «پس كسى كه به طاغوت (بت و شيطان و انسانهاى طغيانگر) كافر شود و به خدا ايمان آورد، به دستگيره محكمى دست زده است كه گسستن براى آن وجود ندارد (فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لَا انْفِصامَ لَها).
و در پايان مى‏فرمايد: «خداوند شنوا و داناست» (وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ).

اشاره به اين كه مسأله كفر و ايمان چيزى نيست كه با تظاهر انجام گيرد، زيرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشكارا مى‏گويند يا در جلسات خصوصى و نهانى، همه را مى‏شنود.

(آيه 257)- با اشاره‏اى كه در مسأله ايمان و كفر در آيه قبل آمده بود در اينجا وضع مؤمنان و كافران را از نظر راهنما و رهبر مشخص مى‏كند، مى‏فرمايد:
«خداوند ولى و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده‏اند» (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا).
و در پرتو اين ولايت و رهبرى «آنها را از ظلمتها به سوى نور خارج مى‏سازد» (يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ).

سپس مى‏افزايد: «اما كسانى كه كافر شدند، اولياء آنها طاغوت (بت و شيطان و افراد جبار و منحرف) هستند كه آنها را از نور به سوى ظلمتها بيرون مى‏برند» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ).
به همين دليل «آنها اهل آتشند و براى هميشه در آن خواهند بود» (أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ).

(آيه 258)- ابراهيم در برابر طاغوت زمان خود نمرود! به دنبال آيه قبل كه از هدايت مؤمنان در پرتو ولايت و راهنمايى پروردگار و گمراهى كافران بر اثر پيروى از طاغوت سخن مى‏گفت خداوند چند نمونه ذكر مى‏كند كه يكى از آنها نمونه روشنى است كه در اين آيه آمده و آن گفتگو و محاجّه ابراهيم قهرمان بت شكن با جبار زمان خود، نمرود است، مى‏فرمايد: «آيا نديدى (آگاهى ندارى) از كسى كه با ابراهيم در باره پروردگارش محاجّه و گفتگو كرد» (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ).

و در يك جمله اشاره به انگيزه اصلى اين محاجه مى‏كند و مى‏گويد: «بخاطر اين بود كه خداوند به او حكومت داده بود» و بر اثر كمى ظرفيت از باده كبر و غرور، سرمست شده بود (أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ).

و چه بسيارند كسانى كه در حال عادى، انسانهاى معتدل، سربه راه، مؤمن و بيدارند اما هنگامى كه به مال و مقام و نوايى برسند همه چيز را به دست فراموشى مى‏سپارند و مهمترين مقدسات را زير پا مى‏نهند! و در ادامه مى‏افزايد: در آن هنگام كه از ابراهيم (ع) پرسيد خداى تو كيست كه به سوى او دعوت مى‏كنى؟ «ابراهيم گفت: همان كسى كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند» (إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَ يُمِيتُ).

در حقيقت ابراهيم (ع) بزرگترين شاهكار آفرينش يعنى قانون حيات و مرگ را به عنوان نشانه روشنى از علم و قدرت پروردگار مطرح ساخت.
ولى نمرود جبار، راه تزوير و سفسطه را پيش گرفت و براى اغفال مردم و اطرافيان خود «گفت من نيز زنده مى‏كنم و مى‏ميرانم» و قانون حيات و مرگ در دست من است (قالَ أَنَا أُحْيِي وَ أُمِيتُ).

ولى ابراهيم (ع) براى خنثى كردن اين توطئه، دست به استدلال ديگرى زد كه دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه كند، «ابراهيم گفت: خداوند خورشيد را (از افق مشرق) مى‏آورد (اگر تو راست مى‏گويى كه حاكم بر جهان هستى مى‏باشى) خورشيد را از طرف مغرب بياور»! (قالَ إِبْراهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ).
اينجا بود كه «آن مرد كافر، مبهوت و وامانده شد» (فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ).

آرى! «خداوند قوم ظالم را هدايت نمى‏كند» (وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ).
و به اين ترتيب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام، خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهيم (ع) سخنى بگويد.