زندگی نامه شیخ شمس الدین محمد بن مکی بن احمد معروف به شهید اول

از دست پروردگار مكتب فقهى او، فرزندانش به نامهاى رضى الدين ابوطالب محمد، ضياءالدين ابوالقاسم على ، جمال الدين ابو منصور حسن و دختر دانشمندش فاطمه ام الحسن ملقب به (( سنت المشايخ )) و نيز همسرش ام على ، بودند كه شيخ حر عاملى درباره وى مى نويسد:

شهيد پيوسته از همسرش ستايش مى كرد و به زنها دستور مى داد در مسائل و مشكلات مذهبى به وى مراجعه كنند. (13)

شرف الدين مقداد بن عبدالله ، مشهور به (( فاضل مقداد )) ( متوفاى 628 ق ) نويسنده كتاب (( كنز العرفان فى فقه القرآن )) و (( فصل القواعد ))، سيد بدرالدين حسن بن ايوب مشهور به ابن نجم الدين اعرجى حسينى ، شمس الدين محمد بن عبدالعالى كركى عاملى ، زين الدين ابوالحسن على بن حسن ، مشهور به (( ابن خازن )) و شمس الدن محمد بن نجده معروف به (( ابن نجده ، از شاگردان و تربيت يافتگان مكتب پر بار فقهى شهيد اول به شمار مى آيند. (14)

شهيد اول علاوه بر تدريس و تربيت شاگردان و تاءليف كتاب در علوم مختلف ، پاسخگوى مشكلات مذهبى ، اعتقادى ، اجتماعى و سياسى مردم بود. به طورى كه خانه مقدس و نورانى وى پناهى براى عموم مردم بويژه شيعيان بود كه در مشكلات و سختيها بدانجا مى شتافت و احساس امنيت و آرامش مى كردند. بدين سبب به لقب (( ملجاء شيعه )) مشهور گشت .

سير در آفاق
بسیار سفر بايد تا پخته شود خامى

شهيد به منظور ديدار و ملاقات علماى بزرگ اسلام و كسب تجارب و بهره مندى از اندوخته هاى آنان به سير آفاق پرداخت و به مراكز علمى دمشق ، مصر، مفلسطين ، مكه و مدينه و ديگر شهرها مسافرت كرد.

در سال 768 ق . در دمشق به محضر فيلسوف بزرگ شيعى و حكيم فرزانه ، قطب الدين رازى ، مشرف شد و از خرمن دانش او خوشه ها چيد و به گواهى نقل روايت از دست مباركش مفتخر گشت . (15)

وى با اطلاع و آگاهى كامل از فقه غنى شيعه ، با دانشمندان بزرگ اهل سنت نيز در ارتباط بود و در حوزه هاى درس آنها شركت مى كرد. چنان بر نظريات فقهى آنان آگاهى و تسلط داشت كه اهل سنت در اعمال عبادى و مسائل مذهبى به وى مراجعه مى كردند و بر مذهب آنان فتوا مى داد. خودش مى نويسد:

من مصنفات و مرويات حدود چهل تن از علماى مكه ، مدينه ، بغداد، دمشق ، بيت المقدس و مقام خليل ( در فلسطين ) را از آنان روايت مى كنم . من صحيح بخارى نيز صحيح مسلم ، مسند ابى داوود، جامع ترمذى ، مسند احمد و ديگر كتابهاى آنان را روايت مى كنم . (16)

ميراث ماندگار

شهيد در مدت عمر كوتاه و با بركت خودش بيش از سى اثر در علوم و فنون مختلف مانند فقه ، اصول فقه ، كلام ، حديث ، ادبيات و شعر از خويش به جاى گذاشت . او گر چه با بصيرت و ديد عميقى كه داشت در هر علمى كه وارد مى شد به طور بايسته از عهده آن بر مى آمد، در فقه بيشترين شهرت را پيدا كرد به طورى كه تا نام فقه جعفرى شنيده مى شود شخصيت فقهى شهيد اول به ذهن خطور مى كند. چرا كه فقه شيعه را با قلمى محكم ، روان ، بسيار ماهرانه و اديبانه نوشت و به ارمغان گذارد و نام مقدسش با فقه جعفرى در آميخت .

مشهورترين اثرش كتاب گران سنگ (( اللمعه الدمشقيه )) است كه عاليترين منبع و متن متقن فقه شيعه ، مشتمل بر تمام ابواب فقه از بحث طهارت تا احكام ديه است . تاكنون شرحهاى زيادى بر آن نوشته اند كه مشهورترين آنها شرحهاى است كه شهيد ثانى به (( الروضه البهيه )) نوشته است .

اين كتاب با شرح شهيد ثانى ، محور و متن درسى فقه حوزه هاى علميه است و چندين قرن است كه در حوزه هاى علميه است و چندين قرن است كه در حوزه هاى علوم اسلامى تدريس مى شود و دانش پژوهان علاقه مند به معارف اهل بيت علهيم السلام از آن بهره مند و سيراب مى شوند.

غير از اين اثر معروف و ماندنى ، بسيارى از كتابها و آثار شهيد اول ، در دسترسى است كه بيشتر آنها به وسيله شاگردانش و نيز علما و فقهاى بعدى شرح داده شده است كه استيد، محققان طلاب حوزه هاى علوم اسلام از اين ميراث ماندگار بهره كافى مى برند. در اينجا تنها به ذكر نام آنان بسنده مى كنيم .

1 ـ المقاله الكتليفه .

2 ـ المسائل الاربعنيه .

3 ـ العقيده .

4 ـ اربعون حديثا در دو جلد.

5 ـ اختصار الجعفريات .

6 ـ مزار الشهيد يا منتخب الزيارات .

7 ـ الدر الباهره من الاصداف الطاهره .

8 ـ مجموعه الاجازات .

9 ـ مجموعه الشهيد در سه جلد.

10 ـ جامع البين من فوائد الشرحين .

11 ـ الفيه .

12 ـ النفليه .

13 ـ القواعد الكليه الاصوليه و الفرعيه .

14 ـ ذكرى الشيعه فى احكام الشريعه .

15 ـ الدروس الشرعيه فى فقه الاماميه .

16 ـ غايه المراد فى شرح نكه الارشاد.

17 ـ البيان .

18 ـ خلاصه الاعتبار فى الحج و الاعتمار.

19 ـ الباقيات الصاحات .

20 ـ حاشيه على الذكرى .

21 ـ احكام الاموات .

22 ـ جواز ابداع السفر فى شهر رمضان .

23 ـ مسائل ابن مكى .

24 ـ جوابا الفاضل المقداد.

25 ـ جوابات مسائل الاطراوى .

26 ـ شرح قصيده شفهينى .

27 ـ شعر الشهيد الاول .

سيماى شهيد

شهيد اول روحى بزرگ و انديشه هاى بلند داشت ولى اين قله فرازمند ايمان و جهاد، شهادت و فقاهت ، لاغراندام و از نظر جسمى ضعيف بود. او بحق از پارسايان و شب زنده داران بود كه به قدرت و نيروى خدايى كه سرچشمه همه كرامتها و قدرتهاست ، پيوستگى داشت . در سختيها و مشكلات و حوادث روزگار، لطف و رحمت خدا شامل حالش مى شد و مصايب و ناراحتى روزگار را به سادگى پشت سر مى گذاشت . از او نقل شده كه گفته است :

مجلس من در دمشق از دانشمندان اهل سنت به موجب نزديكى و رابطه اى كه با آنها داشتم خالى نبود ولى وقتى آغاز به نوشتن كتاب لمعه كردم بيم آن داشتم كه فردى از متعصبان وارد شود و ببيند، اما از لحظه شروع تا پايان كتاب هيچ يك از آنان بر من وارد نشدند و اين از الطاف غيبى الهى بود(17).

او با تقيه شروع به نوشتن فقه شيعه كرد و با توكل به خداوند متعال و پشتكار و اطمينان به نفس در مدت هفت روز، بدون اينكه بيگانگان متوجه شوند، كتاب را به پايان رساند. با اين ويژگيها و حالتهاى معنوى است كه محققان و انديشمندان بر ستايش از او برآمده و به صفات پسنديده وى را ستوده اند به گواهى استادش فخرالمحققين :

من از شاگردم محمد بن مكى بيش از آنچه او از من استفاده نموده است بهره بردم (18).

محقق خوانسارى مى نويسد:

شهيد اول بعد از محقق حلى بزرگترين فقهاى آفاق است تمام دانشمندان به بصيرت و استادى او معترف اند. برازندگى و درخشش وى در فقه و قواعد احكام همچون برازندگى شيخ صدوق ، در نقل احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليه السلام است .

چونان شيخ مفيد و سيد مرتضى است ، در اصول عقايد و كلام و در بحث و مناظره و كنار زدن انديشه هاى انحرافى همچون شيخ طوسى است . در گستردگى دانش و فنون مختلف و زيادى استاد و شاگردانش برجسته ، چونان ابن ادريس حلى است . در تبيين و شكافتن مباحث فقهى ، چونان نصيرالدين طوسى است . در همدردى با امت و برطرف نمودن مشكلات علمى و اجتماعى ، نجم الائمه رضى است . در تنقيح علم نحو و صرف ، علامه مجلسى است . در جايگزينى فرهنگ و آداب شرع در بين دانشمندان و انسانها، امام مروج بهبهانى است . در اثبات و جايگزينى حق و عدالت و نابودى باطل و زدودن انديشه ها از اوهام و خرافات (19).

در دمشق

شهيد مدتى را در دمشق اقامت گزيد و بيشترين زمان تحصيل ، تدريس ، تاءليف آثار و اجازاتى كه به شاگردانش داده است در آنجا بود. شايد بيشترين اقامت وى نسبت به مناطق ديگر شهر دمشق باشد كه شهيد ثانى در اين باره مى نويسد:

چهار فرزند شهيد اول ، در شام متولد شدند. ولادت فرزندانش در شام ، دليلى است كه مدت زيادى در آنجا اقامت داشته ، در عين اينكه به زادگاهش ، شهرها و كشورهاى اسلامى نيز مسافرت كرده است (20).

آوازه دانش ، فضل و تقواى شهيد، از دمشق به سراسر جهان اسلام رسيد و به مثابه يگانه مرجع دين و بزرگترين فقيه شيعى مشهور گشت و پيوسته دانشمندان ، شيعيان و حاكمان گشت و پيوسته دانشمندان ، شيعيان و حاكمان شيعه با او در ارتباط بودند و ابراز علاقه و محبت مى كردند. سلطان على بن مويد، آخرين زمامدار سربداران كه در سال 766 ق . حكومت سربداران در خراسان را به عهده گرفت از جمله زمامداران شيعه است كه با فرستادن

نامه و هدايايى نظير نسخه اى از قرآن مجيد و كتاب صحيفه سجاديه ، دوستى و اخلاص خويش را نسبت به اين مرجع و عالم دين اظهار مى كرد. تا اينكه به طور رسمى از شهيد دعوت كرد با تشريف فرمايى خويش به خراسان (مركز حكومت سربداران ) در ديار بارگاه ملكوتى امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السلام منصب (( مرجعيت و زعامت )) را عهده دار شود تا مردم و شيعيان اين منطقه كه تشنه حق و عدالت اند از وجود پرفيض فقيه و دانشمندان عصرشان استفاده كنند.

قسمتهايى از نامه حاكم سربداران به شهيد چنين است :

سلامى چون عطرفشانى عنبرى عطرفشان كه به هر جا گذرد بوى خوشش به جا گذارد.

سلامى كه با ماه شب چهارده در هر حال و هر منزل همچشمى نمايد.

سلامى كه با خورشيد در هر بامداد برابرى نمايد، بر خورشيد دين راستين باد.